Nieuwe energie voor beschermde stadsgezichten

Monumenten en beschermde stadsgezichten zijn lang gevrijwaard gebleven van duurzaamheidsingrepen, maar met de energiecrisis zijn maatregelen onontkoombaar. Het goede nieuws: ingrijpen leidt regelmatig ook tot hogere beeldkwaliteit, blijkt uit een inventarisatie van 41 plannen tot verduurzaming van beschermde stadsgezichten.  


Poortgebouw aan de Purmerweg in Amsterdam-Noord. De Commissie Ruimtelijke Kwaliteit zoekt naar een manier om tuindorpen te verduurzamen met betrokkenheid van burgers.
Foto: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort / 10925-11577.

In opdracht van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed inventariseerde de Federatie Ruimtelijke Kwaliteit in samenwerking met het Team Ruimtelijke Kwaliteit Nederland de meest voorkomende duurzaamheidsmaatregelen in beschermde stadsgezichten. Enerzijds gaat het om opwekken van energie en warmte, bijvoorbeeld door het plaatsen van zonnepanelen en warmtepompen, anderzijds om energiebesparing, zoals het nemen van isolatiemaatregelen. Centraal stond de vraag hoe kwaliteitscommissies over dergelijke maatregelen in deze gebieden oordeelden.  

Er is een spanningsveld tussen erfgoedbeleid - behoud van historische panden en stadsgezichten - en duurzaamheidsbeleid van de gemeente. Het oordelen over een beschermd stadsgezicht is nog complexer, omdat het een gebied via het bestemmingsplan beschermt. Het gaat om ensembles en ruimtelijke complexen in samenhang met stedenbouwkundige en landschappelijke structuren. Toch laat het gemeenten relatief veel vrijheid om beleid voor bescherming van het gebied op te stellen.  

Cruciale rol
Van de 41 volledig aangeleverde voorbeelden van beschermde stadsgezichten zijn er acht grondiger bestudeerd. Deze voorbeelden liggen in verschillende delen van Nederland en zijn zo divers mogelijk van karakter. Er gaat veel goed, hoewel het beleid en verantwoordelijkheden vanuit afdelingen van gemeenten op het gebied van duurzaamheid niet altijd even duidelijk waren voor de betrokkenen. Adviseurs ruimtelijke kwaliteit spelen regelmatig een cruciale rol in het proces van vergunningsaanvraag, in het hoe en waar te plaatsen van zonnepanelen en warmtepompen. Bovendien wordt er goed gecommuniceerd tussen de betrokken partijen en de gemeente. Dat leidt zelfs tot een beter resultaat en heeft alles te maken met gedeeld eigenaarschap van de ingreep (Den Bosch, Delft, Amsterdam-Zuid).

Collectief
Interessant zijn de collectieve duurzaamheidsmaatregelen in beschermde stadsgezichten. Zo is in Oudewater een collectieve plaatsing van zonnepanelen voorzien op de daken van sociale huurwoningen. Bewoners mogen kiezen wanneer ze daar gebruik van maken met als uiterste termijn 2025. In Rotterdam zijn op een lagere school, een gebouw van mindere cultuurhistorische waarde, zonnepanelen geplaats waar de school zelf én de omliggende appartementen - een beschermd stadsgezicht - gebruik van kunnen maken. Dergelijke afspraken komen nog weinig voor. Zijn het de juridische obstakels of de processen die dit verhinderen? Dat is een vraag die verder onderzoek behoeft.  

Tuindorpen
Een opvallend voorbeeld is de casus van de tuindorpen in Amsterdam-Noord. Vanuit de Commissie Ruimtelijke Kwaliteit wordt momenteel gezocht naar een manier om tuindorpen te verduurzamen en hierbij gelegenheid in te ruimen voor participatie. Het is een uitermate relevante zoektocht, omdat verduurzaming van tuindorpen overal in Nederland aan de orde is. De Amsterdamse commissie streeft niet alleen naar duurzaamheid, maar ook naar schoonheid die aansluit bij de monumentaliteit van de bebouwing. Door bewoners in een vroeg stadium bij het project van verduurzaming te betrekken, ontstaat er vanzelf meer draagvlak en betrokkenheid.  

Uit de verkenning blijkt dat het proactief opstellen door en meedenken van de commissie én de gemeente veel kansen biedt voor kwaliteit bij duurzaamheidstoepassingen. Het gaat niet alleen om schoonheid, maar ook om verbetering van beleid, van processen van verduurzaming en van sociaal-maatschappelijke omstandigheden. Wanneer mensen zich iets kunnen toe-eigenen zullen zij immers meer betrokken zijn bij de duurzaamheidsopgave, bij elkaar en hun omgeving. Hoewel dit grotendeels aannames zijn die verder onderzoek behoeven, is dit een belangrijke conclusie van deze verkenning. Ook interessant als vervolgonderzoek is de vraag hoe duurzaamheidsmaatregelen kunnen bijdragen aan de verbetering van kwaliteit van bestaande gezichten. Kan het als vliegwiel fungeren voor innovatie en verduurzaming van de gezichten?  

Moeilijk afkeuren
Omdat de nood zo hoog is door de energie- en klimaatcrisis grijpt men inmiddels soms naar onorthodoxe en efficiënte maatregelen, zoals het van buitenaf isoleren van bestaande panden. Daarbij komt dat het als commissie ruimtelijke kwaliteit of beleidsmedewerker bij een gemeente moreel steeds moeilijker wordt om ingrepen af te keuren vanwege de sociaal-economische werkelijkheid waarin mensen verkeren. Ontwerp- én verbeeldingskracht worden onontbeerlijk voor de inpassing van verduurzamingsmaatregelen, om zo erfgoedaspecten en verduurzaming op innovatieve en kwalitatieve manier te kunnen verbinden. 

Het onderzoeksrapport is hier te downloaden 

Vibeke Gieskes | december | 2022
Aanmelden voor de nieuwsbrief Federatie Ruimtelijke Kwaliteit kan via: https://www.ruimtelijkekwaliteit.nl/aanmelden-nieuwsbrief